اثر بخشی بسته آموزشی پیشگیری از مصرف مواد و سندرم نقص ایمنی (AIDS) اکتسابی بر کاهش مصرف مواد و رفتارهای پرخطر در دانشجویان

با توجه به اینکه جهان در دهه های اخیر با آمارهای تکان دهنده ای از شیوع مصرف مواد، عموما در سطح جامعه و به ویژه در جمعیت جوان و نوجوان مواجه شده است و نیز به دلیل ابتلای به بیماری هایی همچون ایدز از طریق تزریق وریدی و به خاطر نگرانی های دیرپا درباره اثرات زیانبار دارویی، اجتماعی، قانونی، بهداشتی و اقتصادی ناشی از سوء مصرف مواد، اکنون شاهد اقداماتی فوری برای گسترش هرچه بیشتر و بهتر راهبردهای پیشگیری کارآمد هستیم. در جوامع صنعتی برنامه های متنوعی را برای پیشگیری و سوء مصرف مواد در دست اجرا دارند. این برنامه ها بیشتر بر نوجوانان و جوانان تمرکز دارند که بیشترین شیوع مصرف را داشته اند و خطر بالایی آنها را در ابتلای به مواد مخدر تهدید می کند (۲۲). بنابراین هدف از انجام پژوهش حاضر عبارت بود از تعیین اثربخشی بسته آموزشی پیشگیری از مصرف مواد و سندرم نقص ایمنی اکتسابی در دانشجویان، همان طور که در یافته ها نشان داده شد، نتایج حاکی از اثربخشی بسته آموزش پیگیری از مصرف مواد و سندرم نقص ایمنی اکتسابی بر کاهش رفتارهای پرخطر جنسی بود.

نتیجه این پژوهش با نتایج سایر پژوهش ها همسو است (۲۳، ۲۴). ایدز یک بحران بهداشتی، اجتماعی و روانی ناشی از رفتارهای پرخطر است که نه تنها بزرگسالان بلکه کودکان و نوجوانان را نیز تحت تأثیر قرار می دهد. به طوری که می توان گفت در حال حاضر بیماری ایدز مشکل گروه جوانان است و ۸۵٪ این بیماران در کشورهای در حال توسعه زندگی می کنند. ۵۰٪ موارد جدید آلودگی به ایدز به سنین10 – ۲۴ سال اختصاص دارند و در هر دقیقه ۵ جوان به این ویروس آلوده می شوند. بیماری ایدز چنان گسترش یافته است که در حال حاضر چهارمین قاتل و اولین عامل معلولیت زای جهان سوم است (۲۵). براساس آمارهای جهانی حدود ۸۰٪ عفونت های ویروسی ایدز از راه تماس جنسی و ۱۲٪ از طریق اعتیاد تزریقی و استفاده از سرنگ های آلوده و مشترک و ۴٪ از طریق انتقال فراورده های خونی منتقل می شود. این در حالی است که متخصصین و کارشناسان معتقدند که الگوی ابتلا به ویروس ایدز در کشور ما متفاوت است و برآورد می شود که ۳۱٪ از موارد ابتلا در ایران از طریق اعتیاد تزریقی، ۲۵٪ انتقال خون، ۱۱٪ به صورت متفرقه انجام می یابد. به این ترتیب افراد معتاد به ویژه معتادان تزریقی به طور فاحشی بیشتر از افراد عادی جامعه در معرض خطر آلودگی به ویروس ایدز هستند (۲۷،26).

پیشگیری از عفونت های فوق که ناشی از رفتارهای پرخطر است با افزایش شناخت و تغییر رفتار افراد در زمینه رفتارهای جنسی و تزریق داروها و اقدامات درمانی مؤثر امکان پذیر است. با توجه به افزایش رفتارهای پرخطر در نوجوانان و جوانان ضروری است که همه نوجوانان و جوانانی که به مدرسه و دانشگاه می روند، فرصتی برای یادگیری مراقبت از خود در مقابل این بیماری داشته باشند. از آنجایی که در هیچ یک از کتب دانشگاهی ما به این مسائل پرداخته نشده و واحد درسی خاصی نیز با عنوان پیشگیری از رفتارهای پرخطر وجود ندارد، لذا همان طور که انتظار داشتیم با دادن آموزش هایی در غالب کتابچه آموزش پیشگیری از مصرف مواد و سندرم نقص ایمنی اکتسابی که در غالب رویکردهای پیشگیری اولیه تعبیه شده است، میزان بروز این رفتارها در دانشجویان کاهش یافت.

در همین راستا بعضی از کشورها کمیته های ارتقای بهداشت با اهداف مدون در مدارس تشکیل داده که در آنها پژوهش های مداخله ای به منظور تأثیر آموزش در مدارس انجام می شود. از آنجایی که در آموزش و پرورش و

آموزش عالی ما هنوز این قبیل آموزش های پیشگیرانه نتوانسته جایگاه واقعی خود را پیدا کند و هیچ گونه واکسناسیونی در خصوص پیشگیری از ابتلا به اعتیاد و ایدز صورت نگرفته، لذا حداقل آموزش های پیشگیرانه در

دانشگاه ها می تواند در کاهش این قبیل مشکلات مؤثر باشد. هزینه های پیشگیری به مراتب کمتر از درمان است. بنابراین ضروری است که یک هماهنگی بین برنامه های بهداشت مدارس به صورت خط مشی حمایتی جامعه و آموزش رفتاهای سالم برای تأثیر بر دانش آموزان و دانشجویان به وجود آید. بنابراین تغییر رفتارهای بهداشتی مردم مستلزم اطلاع و آگاهی آنها است.

هرچند که یافته ها نشان می دهند تغییر نمره آگاهی بعد از برنامه آموزشی در افرادی که تحصیلات بالاتر از دیپلم داشتند، بیش از افراد با مدرک دیپلم بوده است. به طوری که در افراد با تحصیلات بیشتر به طور معنی داری برنامه آموزش تأثیر بیشتری داشته است. در این خصوص مطالعه Sallah و همکاران (۱۹۹۸) بر دانشجویان دانشگاه بنین، ارتباط معنی داری را بین سطح تحصیلات و آگاهی و نگرش نشان داد (۲۸) Maswaniya و همکاران (۲۰۰۰) طی تحقیقی که در مدرسه پرستاری ناکازاکی به منظور ارزیابی علم و نگرش دانشجویان پرستاری دختر در رابطه با ایدز انجام دادند به این نتیجه رسیدند که اجرای برنامه آموزشی مناسبی در مدارس پرستاری ژاپن به منظور کاهش درک غلط دانشجویان از بیماری ایدز ضروری است (۲۹).

از دیگر نتایج این پژوهش اثربخشی آموزش پیشگیری از مصرف مواد و سندرم نقص ایمنی اکتسابی بر کاهش نرخ رفتارهای ضداجتماعی (رانندگی حین مصرف مواد یا الكل، ضدوخورد فیزیکی، حمل چاقو، فرار از منزل، تهدید دیگران و غیبت از دانشگاه بود. این نتیجه نیز با نتایج سایر پژوهش ها در این خصوص (۳۰) همخوان است. از آنجایی که بسیاری از دانشجویان از اثرات بازداری زدایی مصرف مواد و الكل بی خبر هستند، به نوعی دچار عزت نفس کاذب در این خصوص می شوند که در برابر اثرات بازدارنده مواد از خود کنترلی بالایی برخوردارند و مصرف این مواد نمی تواند باعث زوال هشیاری و کنترل آنها شود. از طرفی به دلیل نبود آگاهی لازم در خصوص اینکه هر چقدر دوز مصرف این مواد بالاتر رود، اثرات بازداری زدایی قوی تری دارند و همچنین نداشتن تجربه کافی در خصوص مصرف مواد و پی بردن به اثرات آن، اقدام به مصرف مواد کرده و بلافاصله پس از مصرف نیز در سطح اجتماع ظاهر می شوند و یا به رانندگی می پردازند که می تواند منجر به پیامدهای ناگواری برای خود آنها و دیگران شود. براساس مطالعات، گرایش به مصرف موادمخدر در بین نوجوانان در افزایش خلافکاری و کاهش عملکرد تحصیلی آنها تأثیرگذار است. بنابراین هر گونه آموزشی در زمینه کاهش مصرف مواد و یا پیشگیری از مصرف آن نه تنها منجر به امتناع جوانان و نوجوانان از مصرف می شود بلکه همچنین می تواند منجر به کاهش رفتارهای پرخطری که پس از مصرف مواد رخ می دهند، شود.

از دیگر نتایج پژوهش حاضر این بود که آموزش پیشگیری از مصرف مواد و رفتارهای پرخطر منجر به کاهش میل به خودکشی در دانشجویان می شود. برخی از پژوهشها نشان میدهند پیشگیری از دسترسی به الکل و وسایل موتوری، روشی برای پیشگیری از مرگ و میر ناشی از خودکشی است (۳۱). هرچند که رابطه بین افکار خودکشی و مصرف مواد می تواند یک رابطه دوسویه باشد، ولی در خصوص دانشجویان و نوجوانانی که ناخواسته در دام اعتیاد گرفتار شده و یا مبتلا به ویروس نقص ایمنی بدن شده اند، با توجه به اینکه سبک های حل مسئله آنها نامناسب(هيجان مدار به جای مسئله مدار) است و ممکن است نتوانند هیچ گونه راهی برای بازگشت به زندگی سالم متصور شوند، میزان افکار خودکشی به عنوان آخرین راه پایان دادن به مشکلات بالا خواهد رفت. لذا انتظار می رود که دریافت آموزش هایی در خصوص پیشگیری از اعتیاد و سایر رفتارهای پرخطر منجر به کاهش افکار خودکشی در دانشجویان شود. از طرفی درباره خودکشی نوجوانان و جوانان عوامل خطرساز (Risk factors) نقش مهمی دارند. از جمله این عوامل که در تحقیقات آمده است، سن، جنس، افسردگی، اختلال سلوک، سوء مصرف دارو و مواد و … را می توان برشمرد (۳۲). بنابراین آموزش پیشگیری از مصرف و مواد و سندرم نقص ایمنی می تواند باعث کاهش نرخ رفتارهای پرخطری از این قبیل در دانشجویان شود.

در نهایت یافته های پژوهش نشان داد آموزش پیشگیری از مصرف مواد و ویروس نقص ایمنی بدن باعث کاهش تمایل به مصرف مواد در دانشجویان می شود. این یافته با نتایج سایر پژوهش ها همخوان است (۳۵-۳۳). پژوهش های مذکور به این نتیجه رسیدند که با آموزش مهارت های پیشگیری از مصرف مواد می توان نگرش افراد به ویژه نوجوانان و جوانان نسبت به مصرف مواد را تغییر داد و گرایش آنان به مصرف مواد را کاهش داد. دلیل این تغییر این است که نگرش افراد نسبت به یک موضوع برگرفته از میزان شناختی است که نسبت به آن دارند. وقتی نوجوانان ساکن مناطق پرخطر تنها اطلاعات ناقصی از اطرافیان نسبت به موادمخدر پیدا می کنند و اغلب آن اطلاعات غلط هستند و بر جنبه های فریبنده مواد تأکید دارند، نگرش نسبتا مثبتی به این مواد پیدا می کنند. بررسي Botvin و Griffin(۲۰۰۴) نیز نشان داد، آموزش پیشگیری از اعتیاد می تواند بر آگاهی و نگرش دانش آموزان تأثیر مثبتی داشته باشد (۱۵). آنان در این تحقیقات بیان کرده اند که در زمینه درمان و پیشگیری از سوء مصرف مواد، آموزش مهارتهای ارتباطی، مهارتهای تصمیم گیری و حل مسئله، مهارتهای اضطراب و تنیدگی، مهارتهای قاطعیت و جرئت ورزی باعث میشود که افراد تعارض های خود با همسالان را به طریق سازندهای حل کنند. همچنین توانایی مهار تکانه و برانگیختگی در آنها افزایش می یابد و افزایش مهارت های مقابله ای شناختی در آنان باعث کاهش تمایل به استفاده از موادمخدر و پیشگیری از مصرف موادمخدر می شود. بنابراین آموزش بسته پیشگیری از مصرف مواد و سندرم نقص ایمنی اکتسابی می تواند منفی سازی نگرش شرکت کنندگان را در ابعاد مختلف در پی داشته باشد. از جمله محدودیت های پژوهش حاضر محدود بودن جامعه آماری به دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن است. محدودیت دیگر پژوهش حاضر ناممکن بودن انجام تست های دقیق به منظور کنترل مصرف مواد است؛ چراکه پژوهشگر صرفا به گفته های شرکت کنندگان مبنی بر نداشتن سابقه مصرف هرگونه مواد اکتفا کرده و ابزار دقیق تری برای بررسی صحت این پاسخ در دست نداشته است. ناممکن بودن کنترل دقیق تمامی متغیرهای مزاحم تأثیر گذار بر متغیر وابسته محدودیت دیگر این پژوهش بود که تلاش شد از طریق انتخاب تصادفی شرکت کننده ها تا حد زیادی این مشکل برطرف شود. نبود گروه آزمایش دیگری برای مقایسه اثربخشی این مداخله نسبت به سایر مداخلات اثربخش در حیطه پیشگیری از مصرف مواد و رفتارهای پرخطر محدودیت دیگر پژوهش حاضر بود. پیشنهاد می شود قبل از به کار گیری شرکت کنندگان در پژوهش، از سایر ابزارهای دقیق سنجش اعتیاد، از قبیل تست ادرار و از مطالعات دو سر کور برای سنجش دقیق اثربخشی مداخله استفاده شود. همچنین پیشنهاد میشود که در پژوهش های آتی اثربخشی این مداخله نسبت به مداخلات دیگر در زمینه پیشگیری از مصرف مواد و رفتارهای پرخطر بررسی شود.