پیش بینی تمایل به مصرف مواد در دانشجویان بر اساس عوامل خطرساز و محافظت کننده
معصومه بهبودی1، محسن احمدی طهور سلطانی2
1) استادیار، گروه مشاوره، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد رودهن، تهران، ایران
2) استادیار، گروه روان شناسی بالینی دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله، تهران، ایران (نویسنده مسئول)
چکیده
زمینه و هدف: هدف از انجام پژوهش حاضر پیش بینی تمایل به مصرف مواد بر اساس عوامل خطرساز و محافظت کننده مصرف مواد در دانشجویان بود. مواد و روش ها: روش پژوهش توصیفی- همبستگی بود. جامعه آماری عبارت بود از کلیه دانشجویان دانشگاه های آزاد اسلامی واحد رودهن که تعداد ۳۱۰ نفر از آنها (۱۶۵ پسر و ۱۴۵ دختر) به شیوه نمونه گیری تصادفی چند مرحله ای انتخاب، و به پرسشنامه عوامل خطرساز و محافظت کننده پاسخ دادند. داده ها با روش های آماری ضریب همبستگی و تحلیل رگرسیون با استفاده از نرم افزار 18.SPSS تحليل شدند.
يافته ها: از بين عوامل محافظت کننده خودپنداره و جرأت مندی با تمایل به مصرف رابطه منفی معنی دار داشتند (p<0/001) و از بین عوامل خطرساز هیجان خواهی، نگرش نسبت به مواد، تعارضات خانوادگی، دسترسی پذیری و بی نظمی محیطی رابطه مثبت با تمایل به مصرف مواد رابطه مثبت داشتند. نتایج تحلیل رگرسون نشان داد که خودپنداره و نگرش نسبت به مصرف مواد قادر هستند سهم معنی داری از واریانس تمایل به مصرف مواد را تبیین کنند. هم چنین بین تمایل به مصرف مواد در دختران و پسران تفاوت معنی داری وجود دارد.
نتیجه گیری: پژوهش حاضر بر نقش عوامل درون فردی، بین فردی و اجتماعی محیطی در این زمینه تأکید کرد. از نتایج این پژوهش می توان جهت تهیه پکیج های آموزشی در زمینه پیشگیری از سوء مصرف مواد استفاده نمود.
واژه های کلیدی: تمایل به مصرف مواد، عوامل خطر ساز، عوامل محافظت کننده
مقدمه
اعتیاد و سوء مصرف مواد را باید یکی از بارزترین مشکلات زیستی روانی اجتماعی(Bio – Psycho Social) دانست (۲-۱) که می تواند به راحتی بنیان زندگی فردی، خانوادگی، اجتماعی و فرهنگی یک فرد و جامعه را سست نموده و در معرض فروپاشی قرار دهد. امروزه در سبب شناسی سوء مصرف مواد، رویکرد های چندعاملی multifactor) approaches ( و على- تعاملی (interactive causal) به جای رویکردهای سنتی تک عاملی مورد توجه قرار گرفته اند که برای تبیین کامل تر سوء مصرف مواد عوامل مختلف را همزمان در نظر می گیرند. پیامد این بررسی ها، شناسایی مجموعه ای از عوال خطر و محافظت کننده است، که به ترتیب احتمال مصرف مواد را افزایش و کاهش می دهند (۴-3).
علی رغم این که انتظار می رود تحصیلات دانشگاهی به دلیل افزایش سطح آگاهی، توان فکری و موقعیت اجتماعی از عوامل پیشگیری کننده در برابر آسیب هایی از قبیل سوء مصرف مواد عمل کند ولی متأسفانه آمارها از گسترش روزافزون مصرف و سوءمصرف مواد در بین جوانان دانشجو حکایت می کنند به عنوان مثال Ruppو Lisa (5) گزارش کردند که ۶۱ درصد از دانش آموزان سیگار، ۸۰ درصد الکل و ۵۴ درصد داروهای غیرقانونی مصرف می کنند و این ارقام در میان دانشجویان بیشتر نیز می شود Omalley،Johnston و Bachman (6) در بررسی شیوع مصرف مواد در دانشجویان آمریکایی دریافتند که 4/82 درصد دانشجویان ، الكل و 6/43 درصد سیگار مصرف می کنند. پژوهش Slutski (7) نشان داد که ۱۸ درصد از دانشجویان دانشگاههای آمریکا و ۱۵ درصد از افراد غیردانشجو دچار مصرف الکل هستند Di Pietro (8) . به بررسی فاکتورهای مرتبط با مصرف حلال و حشیش در دانشجویان پزشکی پرداخت. وی در این پژوهش بر روی نمونه ای به حجم ۴۵۶ دانشجوی پزشکی به این نتایج رسید که در میان این دانشجویان، بعد از الكل، تنباکو، حشیش و حلال، بیشترین فراوانی را داروهای روان گردان دارند. در واقع این داروها از جمله داروهایی بودند که در این پژوهش بیشتر مورد تحلیل قرار گرفتند.
در ایران رضوانیان (۹) به منظور بررسی الگوهای اجتماعی مصرف مواد در دانشجویان دختر دانشکده های دانشگاه تهران پژوهشی انجام داد. نمونه این پژوهش ۴۷۰ نفر دانشجو بود که این نتایج به دست آمد: 2/32 درصد سابقه مصرف سیگار داشتند، 3/8 درصد سابقه مصرف الکل و 3/15درصد نیز سابقه مصرف مواد را داشتند، در بین انواع دارو تنها مصرف داروهای آرام بخش، خواب آور و محرک ذکر شده بود.
بیشترین فراوانی مصرف سیگار و الكل مواد، در بین دانشکده های مختلف مربوط به دانشکده هنر بود که5/52درصد برای سیگار، 3/21 درصد الكل، 2/26درصد برای داروها بود. بیشترین انگیزه مصرف الکل مواد تسکین دردهای جسمی (5/32 درصد)، اضطراب (2/31 درصد) و کنجکاوی (2/24 درصد) ذکر شده است. بین قومیت های مختلف، در بین کردها، ترکمن ها مصرف الكل – مواد دیده نشده است. ضرابی و همکاران (۱۰) در پژوهشی تحت عنوان شیوع شناسی مصرف مواد در دانشجویان دانشگاه گیلان به نتایج زیر دست یافتند: مصرف سیگار با 39/26 درصد، الكل با ۱۷ درصد و مخدرها با 86/3 درصد، بالاترین فراوانی را دارا هستند.
بررسی کردمیرزا و همکاران (۱۱) بر روی دانشجویان رشته های پزشکی، فنی و مهندسی، هنر و علوم انسانی در سطح دانشگاه های تهران نشان میدهد که 3/16 درصد دانشجویان رشته های هنر، 85/8 درصد دانشجویان رشته های علوم انسانی، ۶ درصد دانشجویان فنی و مهندسی و ۵ درصد دانشجویان رشته پزشکی به مصرف مواد اذعان کرده اند. آمارهای به دست آمده از بررسی هایی که در ۱۵ دانشگاه علوم پزشکی کشور در مورد شیوع مصرف مواد انجام شد نشان می دهد که سابقه ی مصرف سیگار 3/17تا 5/31 درصد و مصرف فعلی آن 2/14 تا ۲۰ درصد بوده است (۱۲).
آمارهای فوق الذکر ضرورت و فوریت پرداختن جدی به مسأله مصرف مواد در بین جوانان و به ویژه جوانان دانشجو و برنامه ریزی های لازم برای پیشگیری، مقابله و درمان سوء مصرف مواد و عوامل مرتبط با آن را دو چندان می کند. از آن جایی که پیشگیری همیشه بهتر از درمان بوده است و مخارج کمتری برای فرد و جامعه در بر دارد شناسایی عواملی که در شروع مصرف مواد نقش مهمی ایفا می کند از اهمیت بالایی برخوردار است، از جمله این عوامل، عوامل خطرساز و محافظت کننده مصرف مواد می باشند. پژوهش های مختلف سه دسته از عوامل خطرزا و محافظت کننده اجتماعیمحیطی، درون فردی و بین فردی را شناسایی کرده اند (۱۳). در خصوص عوامل اجتماعی – محیطی، پژوهشها در برخی از کشورها نشان دهنده رابطه سوء مصرف مواد با درآمد به صورت U می باشد، بدین معنی که در بین قشر فقیر جامعه بالا و در بین قشر متوسط پایین و در قشر مرفه جامعه بیشتر است (۱)، یافته های محمد خانی (۱۴) نشان داد که بینظمی اجتماعی به طور مستقیم با سوءمصرف مواد مرتبط است. در دسترس بودن مواد مخدر، کشمکش و ناسازگاری میان پدر و مادر و مصرف مواد به وسیله آنان از دیگر عوامل خطر اجتماعی- محیطی مرتبط با مصرف مواد می باشند (۱۵). در خصوص عوامل فردی می توان به سن اشاره کرد. آمارها نشان میدهد سن شروع اعتیاد بین سنین ۲۰-۱۶ سالگی و طیف سنی در معرض خطر را جوانان ۳۱-۱۸ سال تشکیل میدهند (۱۲). عزت نفس پایین و نبود حمایت اجتماعی (۱۶) نیز از دیگر عوامل خطر فردی می باشند، می توان گفت که عزت نفس پایین و خودپنداره ضعیف یکی از عوامل مهم در رفتارهای مجرمانه و بزهکانه میباشد و خودپنداره منفی در گرایش جوانان به اعتیاد مؤثر است (۱۷). هم چنین پژوهشها نشان داده اند که نگرش منفی با سوء مصرف مواد رابطه منفی دارد و بالعکس (۱۸). از دیگر عوامل فردی مؤثر در مصرف مواد می توان به هیجان خواهی اشاره کرد (۱۹). از بین عوامل خطرزای میان فردی می توان به سابقه اعتیاد در خانواده (۲۰)، و سبک های دلبستگی (۲۱) اشاره کرد. در مورد عوامل خطر و محافظت کننده سوء مصرف مواد در ایران، پژوهشهایی صورت گرفته است (به عنوان مثال ۲۲ و ۲۳)، اما هیچ یک از پژوهش های یاد شده به بررس عوامل تأثیرگذار در تمایل به مصرف مواد در دانشجویان پرداخته نشده است، از آن جایی که با تعیین عوامل تأثیرگذار در تمایل مصرف دانشجویان به مواد می توان مبادرت به پیشگیری اولیه در مصرف مواد نمود، این پژوهش در صدد است به بررسی این موضوع بپردازد که آیا عوامل تأثیرگذار در مصرف مواد که در بالا به آنها اشاره شد از جمله خودپنداره، جرأت مندی، نگرش به مصرف مواد، هیجان خواهی، تعارضات خانوادگی و دسترسی پذیری که طبق پژوهش های ذکر شده در بالا با مصرف مواد در ارتباط هستند می توانند تمایل به مصرف مواد را پیش بینی کنند یا خیر؟
مواد و روش ها
این پژوهش از حیث هدف یک پژوهش بنیادی و از نظر روش یک پژوهش توصیفی از نوع همبستگی است. جامعه آماری پژوهش حاضر را کلیه دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن تشکیل می داد. حجم نمونه این پژوهش ۳۹۰ نفر بود که به شیوه تصادفی طبقه ای نسبتی (دانشگاه، دانشکده، گروه، رشته، سال ورود) از دانشکده های مختلف انتخاب شدند. نحوه اجرای پژوهش به این صورت بود که با کسب مجوز از هر یک از دانشگاه های مربوطه و انتخاب تصادفی کلاس ها و جلب رضایت اساتید محترم پرسش نامه ها در بین دانشجویانی که مایل به پاسخ دادن بودند توزیع میشد و توضیحات لازم در خصوص پر کردن صحیح پرسش نامه ها و محرمانه ماندن اطلاعات به آنها داده میشد لازم به توضیح است که از بین ۳۹۰ پرسشنامه توزیع شده در نهایت ۳۱۰ پرسش نامه که به طور کامل پاسخ داده شده بودند برای تحلیل انتخاب شدند. از جمله ملاکهای ورود به پژوهش که میتوانست بر روی نتایج تأثیر بگذارد و کنترل شدند عبارت بودند از عدم سابقه سوء مصرف مواد در اعضای خانواده، در قید حیاط بودن والدین و عدم وجود سابق طلاق در خانواده و از ملاک های خروج پژوهش نیز سابقه وجود بیماری یا مشکل روانی و جسمانی آزمودنیها، سابقه افت تحصیلی و مشروط شدن بود. علیرغم ملاک های ورود و خروج تعیین شده متغیرهای مداخله گر دیگری نیز می توانست روی نتایج تأثیرگذار باشد که سعی شده با انتخاب تصادفی دقیق تأثیر آنها را به حداقل کاهش دهیم. جهت تحلیل داده های پژوهش نیز از نرم افزار آماری 18.SPSS استفاده شد.
ابزار
پرسشنامه عوامل خطر و محافظت کننده(Risk and protective factors inventory ) (14): این پرسشنامه یک ابزار غربالگری است که به منظور ارزیابی عوامل خطرساز و حفاظت کننده مصرف سیگار، مشروبات الکلی و سایر مواد در نوجوانان ۱۳- ۱۸ سال توسط محمدخانی (۲۳) تهیه و هنجاریابی شده است. نسخه اولیه پرسشنامه عوامل خطرساز و حفاظت کننده دارای ۱۲۵ گویه و ۲۳ خرده مقیاس بود. با این حال، بر اساس تحلیل مجدد داده های اولیه و نتایج تحلیل عاملی پرسشنامه در جمعیت در معرض خطر، تعداد گویه های پرسشنامه به ۱۱۰ گویه و ۱۸ خرده مقیاس تقلیل یافت که متغیرهای مرتبط با مصرف مواد را در چهار حيطه فردی، خانوادگی، مدرسه ای و اجتماعی مورد ارزیابی قرار میدهد. در پژوهش حاضر از فرم ۱۱۰ سؤالی پرسشنامه استفاده میشود. ضریب اعتبار این پرسش نامه در پژوهش محمد خانی 87/0گزارش شده است. در پژوهش حاضر نیز ضریب همسانی درونی این مقیاس به روش آلفای کرونباخ 74/0 به دست آمد. لازم به ذکر است که در پژوهش حاضر به علت طولانی بودن مقايس از ۱۰ مقیاس از ۱۸ مقیاس پرسش نامه عوامل خطرساز و محافظت کننده استفاده شد.
یافته ها
از مجموع ۳۱۰ نفری که به پرسش نامه ها پاسخ دادند ۱۴۵ نفر زن و ۱۶۴ نفر مرد بودند، میانگین سنی زنان شرکت کننده 83/20 و انحراف استاندارد 71/1 و میانگین سنی مردان29/21 با انحراف استاندارد 81/1 و میانگین کلی سن شرکت کنندگان 21/1 با انحراف استاندارد 73/1 بود. ۱۴۸ نفر دانشجوی دانشکده فنی مهندسی (۴۲ زن و ۱۰۶ مرد)، ۶۴ نفر دانشجوی علوم پایه (۳۹ زن و ۲۵ مرد) و ۹۷ نفر دانشجوی دانشکده علوم انسانی (۶۴ زن و ۳۳ مرد) بودند. بیشتر شرکت کنندگان را دانشجویان مقطع کارشناسی تشکیل می دادند یعنی ۲۶۴ نفر (۱۲۲ زن و ۱۴۲ مرد)، ۲۳ نفر در مقطع دکتری (۱۵ نفر زن و ۸ مرد)، ۱۸ نفر ارشد (۴ زن و ۱۴مرد)، دو نفر کاردانی و ۲ نفر نیز مقطع تحصیلی خود را مشخص نکرده بودند. همان طور که نتایج جدول ۱ نشان می دهد از بین عوامل محافظت کننده خودپنداره و جرأت مندی با تمایل به مصرف مواد رابطه منفی معنی دار دارند. ولی کلیه عوامل خطر هیجان خواهی، تعارضات خانوادگی، دسترسی پذیری و بی نظمی محیط) با تمایل به مصرف رابطه مثبت معنی دار دارند. در ادامه جهت تعیین سهم هر یک از عوامل خطر ساز و محافظت کننده تمایل به مصرف مواد از آزمون تحلیل رگرسیون به روش اینتر استفاده شد، در ابتدا آزمون تحلیل رگرسیون جهت تعیین سهم متغیرهای محافظت کننده استفاده شد، بر اساس این نتایج میزان F مشاهده شده معنی دار است (P≤0/01) و 3% واریانس مربوط به تمایل به مصرف مواد، توسط عوامل محافظت کننده (خودکنترلی، جرأت مندی و خودکنترلی تبیین می شود(R2=0/035) با توجه به معنی دار بودن رگرسیون تمایل به مصرف مواد بر اساس عوامل محافظت کننده ضرایب مربوط به معادله پیش بینی در جدول ۳ ارایه گردیده است. ضرایب رگرسیون هر یک از سه متغیر پیش بین نشان می دهند که تنها خود پنداره (P≤0/01)می تواند در حضور دو متغیر دیگر واریانس متغیر تمایل به مصرف مواد را تبیین کنند. ضریب تأثیر خودپنداره (B=0/70)با توجه به آماره ی t نشان می دهد که خود پنداره با اطمینان ۹۹/. می تواند تغییرات مربوط به تمایل به مصرف مواد را پیش بینی کند. بر اساس نتایج جدول ۴ میزان F مشاهده شده معنی دار است (P≤0/001)و ۱۸ درصد واریانس مربوط به تمایل به مصرف مواد، توسط عوامل خطرساز (نگرش نسبت به مواد، هیجان خواهی، تعارضات خانوادگی، دسترسی پذیری) تبیین میشود (R2=0/182) با توجه به معنی دار بودن رگرسیون تمایل به مصرف مواد بر اساس عوامل خطر ساز ضرایب مربوط به معادله پیش بینی در جدول ۵ ارایه گردیده است. هر یک از ضرایب رگرسیون هر یک از چهار متغیر پیش بین نشان می دهند که تنها نگرش نسبت به مواد (P≤0/01)می تواند در حضور سه متغیر دیگر واریانس متغیر تمایل به مصرف مواد را تبیین کنند. ضریب تأثیر نگرش مثبت به مواد(B=0/47)با توجه به آمارها نشان میدهد که نگرش نسبت به مواد با اطمینان ۹۹/. می تواند تغییرات مربوط به تمایل به مصرف مواد را پیش بینی کند. هر چند که ضرایب همبستگی بین سه متغیر دیگر با تمایل به مصرف نسبتا بالا هست ولی در معادله رگرسیون و در حضور متغیر نگرش نسبت به مواد قادر نیستند سهم معنی داری از واریانس تمایل به مواد را پیش بینی کنند.
نتایج آزمون ا مستقل جهت مقایسه میانگین نمرات تمایل به مصرف در دانشجویان دختر و پسر همانطور که در جدول ۶ آمده است حاکی از تفاوت معنی دار میانگین نمرات دو گروه می باشد(t=2/84, df=303, p<0/005)
جدول 1. همبستگی تمایل به مصرف مواد با محافظت کننده و عوامل خط
| عوامل محافظت کننده | تمایل به مصرف مواد | عوامل خطر ساز | تمایل به مصرف مواد |
متغیر | خودپنداره |
| هیجان خواهی |
|
جرات مندی |
| نگرش نسبت به مواد |
| |
خود کنترلی |
| تعارضات خانوادگی |
| |
پیوند با خانواده
|
| دسترس پذیری |
| |
نظارت خانواده |
| بی نظمی محیط
|
|
P<0/01** , P<0/05 *
جدول 1. همبستگی تمایل به مصرف مواد با محافظت کننده و عوامل خط
| عوامل محافظت کننده | تمایل به مصرف مواد | عوامل خطر ساز | تمایل به مصرف مواد |
متغیر | خودپنداره |
| هیجان خواهی |
|
جرات مندی |
| نگرش نسبت به مواد |
| |
خود کنترلی |
| تعارضات خانوادگی |
| |
پیوند با خانواده
|
| دسترس پذیری |
| |
نظارت خانواده |
| بی نظمی محیط
|
|
P<0/01** , P<0/05 *
جدول ۲. خلاصه تحلیل رگرسیون تمایل به مصرف مواد بر اساس عوامل محافظت کننده
منبع واریانس | مجموع مجذورات | DF | میانگین مجذورات | F | سطح معنی داری | R | R2 | SE |
رگرسیون | 1062/48 | 3 | 354/16 | 3/41 | 0/018 | 0/188 | 0/035 | 10/18 |
باقیمانده | 29126/51 | 281 | 103/65 | |||||
کل | 30188/99 | 284 |
جدول ۳. ضرایب معادله پیش بینی تمایل به مصرف مواد با استفاده از خودپنداره، جرأت مندی و خودکنترلی
مدل | ضرایب | خطای استاندارد | ضرایب استاندارد | T | معنی داری |
مقدار ثابت | 19/47 | 6/08 |
| 3/20 | 0/02 |
خودپنداره | -0/70 | 0/256 | -0/170 | -2/73 | 0/007 |
جرأت مندی | -0/005 | 0/147 | -0/002 | -0/034 | 0/973 |
خود کنترلی | 0/275 | 0/191 | 0/085 | 1/43 | 0/152 |
جدول ۴. خلاصه تحلیل رگرسیون تمایل به مصرف مواد بر اساس عوامل خطر ساز
منبع واریانس | مجموع مجذورات | DF | میانگین مجذورات | F | سطح معنی داری | R | R2 | SE |
رگرسیون | 68/5714 | 4 | 67/1428 | 63/15 | 000/0 | 427/0 | 182/0 | 56/9 |
باقیمانده | 57/25684 | 281 | 40/91 | |||||
کل | 25/31399 | 285 |
جدول ۵ ضرایب معادله پیش بینی تمایل به مصرف مواد با استفاده از نگرش نسبت به مواد، هیجان خواهی، تعارضات خانوادگی و دسترسی پذیری
مدل | ضرایب | خطای استاندارد | ضرایب استاندارد | T | معنی داری |
مقدار ثابت | 97/43 | 15/4 |
| 58/10 | 00/0 |
نگرش نسبت به مواد | 47/0 | 089/0 | 341/0- | 33/5- | 000/0 |
هیجان خواهی | 239/0 | 153/0 | 092/0- | 564/1 | 119/0 |
تعارضات خانوادگی
| 244/0 | 239/0 | 068/0 | 024/1 | 307/0 |
دسترسی پذیری
| 091/0 | 178/0 | 034/0 | 513/0 | 608/0 |
جدول ۶. نتایج آزمون ا مستقل جهت مقایسه تمایل به مصرف مواد در دانشجویان دختر و پسر تعداد
Sig
| df | T | انحراف استاندارد
| میانگین | تعداد | شاخص ها گروه
|
005/0 | 303 | 84/2 | 26/9 | 02/13 | 141 | دختر |
|
|
| 78/10 | 32/16 | 164 | پسر |
بحث و نتیجه گیری
هدف از انجام پژوهش حاضر عبارت از پیش بینی تمایل به مصرف مواد در دانشجویان بر اساس عوامل خطرساز و محافظت کننده بود. نتایج پژوهش نشان داد بین خودپنداره و جرأت مندی به عنوان عوامل محافظت کننده با تمایل به مصرف مواد رابطه منفی معنی داری وجود دارد. این یافته بر اساس نظریه تحقیر خود، قابل تبیین است. این نظریه، عامل اصلی در سوء مصرف مواد را به عزت نفس عمومی فرد مربوط میداند. قرار داشتن مکرر در معرض ارزیابی های منفی و انتقادات دیگران باعث افت عزت نفس، تحقیر خود و احساس عدم کفایت در برخی صفات مورد پذیرش می شود. این امر می تواند زمینه ارتباط نوجوان با آن دسته از همسالان منحرفی شود که احساس ارزش خود را در وی تقویت می کنند (۱۹). بنابراین هر چه که خودپنداره افراد بالاتر باشد احتمال تمایل به مصرف مواد در آنها با توجه به توضیحات بالا کمتر خواهد شد. نتایج تحلیل رگرسیون نشان داد که خودپنداره به عنوان مهمترین عامل محافظت کننده مصرف مواد می باشد.
هم چنین بین نگرش نسبت به مواد، هیجان خواهی، تعارضات خانوادگی، دسترسی پذیری و بی نظمی محیطی به عنوان عوامل خطرساز با تمایل به مصرف مواد رابطه مثبت معنی داری وجود دارد.
از جمله عوامل خطر در حیطه فردی، داشتن نگرش مثبت به مواد است، بر اساس مطالعات انجام شده، بین نگرشها و باورهای خاص در مورد مصرف مواد و شروع مصرف مواد رابطه وجود دارد. افرادی که نگرش مثبت به مصرف دارند، بیشتر به مصرف آزمایشی می پردازند. در واقع، نگرشهای مثبت درباره مواد، تسهیل کننده زمان شروع مصرف مواد هستند (۱۹، ۱۴).
پژوهش ها نشان داده اند که یکی از عوامل مهم در آسیب پذیری نسبت به سوءمصرف و وابستگی به مواد و الكل، سطح هیجان خواهی بالا است (۲۶-۲۴) . افراد هیجان خواه به دلیل سطح اضطراب پایین و تحریک پذیری و تکانشگری بالا در هنگام برخورد با محرکهایی مانند مواد افیونی، خطرات آن را کمتر پیش بینی کرده و بیشتر به سمت گرایش به مصرف مواد تمایل پیدا می کنند (۲۷). به نظر می رسد هیجان خواهی دانشجویان همانگونه که Bancroft و همکاران (۲۸) تصریح می کنند، از یک طرف خطرپذیری در جهت کسب لذت در دانشجویان را افزایش می دهد، به گونه ای که آنها در جهت کسب لذت و رفع یکنواختی مشروب یا مواد مصرف می کنند یا سایر رفتارهای پرخطر را انجام می دهند و از سوی دیگر، آنها خطرات و پیامدهای منفی این گونه رفتارها را برای خود کم و ناچیز و خیلی پایین تر از میزان واقعی آن ارزیابی می کنند؛ مثلا آنها به رغم مصرف گاه گاهی مشروب یا مواد مخدر یا درگیر شدن در رفتارهای پرخطر جنسی، پیامدها و خطرات آن را برای خود ناچیز قلمداد کرده و با افکاری غیر منطقی نظیر «با مصرف تفریحی که معتاد نمیشوم» یا «حالا مصرف می کنیم تا بعد چه شود.» خود را در برابر این خطرات قوی و مصون می پندارند.
تعارضات خانوادگی از همبسته های مثبت تمایل به مصرف مواد است. پژوهش های بسیاری از این یافته حمایت می کنند که روابط مطلوب اعضای خانواده، حمایت های عاطفی والدین و دینداری و نگرش مذهبی خانواده از عوامل محافظت کننده در مقابل گرایش فرزندان به سمت مصرف مواد می باشد (۲۰). در پژوهشی خوشابی، مرادی و حبیبی (۱۸) نشان دادند که بین جو خانوادگی و مصرف مواد مخدر به وسیله پدر و مادر تفاوت معنی دار وجود دارد. داشتن خانواده ی سالم و همبسته باعث ارضای نیازهای مختلف فرد در کودکی شده و مهارت های گوناگونی را که برای برقراری روابط سالم بین فردی و اجتماعی لازم است می آموزند. Knyazev (۲۹) در پژوهش خود دریافت دارابودن ارتباط خوب با پدر و مادر یکی از مهم ترین عوامل محافظت کننده در گرایش به سوءمصرف مواد است. Beyer و همکاران (۱۵) جو نامناسب حاکم بر فضای خانواده را از عوامل خطرساز در مصرف مواد در فرزندان می دانند.
دسترسی آسان به مواد در محیط اجتماعی در افزایش خطر مصرف مواد نقش مهمی دارد. طبق تحقیقات انجام شده، در مدارسی که کودکان فکر می کنند مواد مخدر به راحتی در دسترس است، با وجود کنترل سایر عوامل، سوء مصرف مواد مخدر بیشتر است. از سوی دیگر نایاب بودن و یا گران بودن مواد و داشتن خدمات حمایتی نیز در کمک به افراد جهت اجتناب از مواد مخدر مؤثر بوده اند (1). نتایج تحلیل رگرسیون به روش گام به گام حاکی از این بود که نگرش نسبت به مواد از بین عوامل خطرساز مصرف مواد توان پیش بینی کنندگی بالاتری نسبت به سایر متغیرها دارد. از دیگر نتایج پژوهش حاضر این بود که بین تمایل به مصرف مواد در دانشجویان دختر و پسر تفاوت معنی داری وجود دارد به عبارتی پسران تمایل بیشتری به مصرف مواد دارند تا دختران. نتایج اکثر پژوهش ها نشان داده است که دختران نسبت به پسران نگرش منفی تری نسبت به مصرف مواد دارند و پسران بیشتر از دختران در معرض خطر مصرف مواد قرار دارند (۳۱-۳۰). در تبیین این موضوع محمدی (۳۲) نشان داد که دختران بیشتر از پسران مصرف مواد را عملی نادرست تلقی می کنند. البته پژوهش های اخیر نشان داده است که میزان مصرف مواد در میان زنان نیز افزایش قابل توجهی داشته و در برخی پژوهشها با میزان مصرف مواد در مردان تفاوت معنی داری ندارد (۳۴-۳۳) به طور کلی به نظر می رسد عوامل خطر به طور افزایشی عمل می کنند، به این معنی که هر چه تعداد این عوامل بیشتر باشد، احتمال آسیب پذیری نیز بیشتر است و هر چه تعداد عوامل محفاظت کننده بیشتر باشد، احتمال خطر کاهش می یابد. اقدامات Newcomb(35) این اصل محوری را روشن کرد که با افزایش تعداد عوامل خطر، احتمال مصرف مواد بیشتر می شود ولی این افزایش تحت تأثیر ماهیت عوامل خطر قرار ندارد بلکه ترکیب عوامل خطر در مقابل تعداد عوامل خطر در درجه دوم اهمیت قرار دارد. در مورد عوامل محفاظت کننده، این رابطه معکوس است یعنی هر چه فرد در معرض عوامل محفاظت کننده ی بیشتری قرار گیرد، احتمال مصرف مواد در او کمتر می شود.
از جمله نقاط قوت پژوهش حاضر این بود که بر خلاف پژوهش های پیشین که به شناسایی عوامل تأثیرگذار در مصرف مواد در افراد معتاد پرداخته اند. پژوهش حاضر به پیش بینی تمایل به مصرف به کمک عوامل خطرساز و محافظت کننده روی دانشجویانی که هیچ گونه مادهای مصرف نکرده اند متمرکز شده است.
علیرغم تلاش هایی که در مورد سبب شناسی مصرف مواد صورت گرفته است، باید متذکر شد افرادی که دچار سوء مصرف مواد هستند در یک الگوی خاص روانی و اجتماعی قرار نمی گیرند بلکه این پدیده ماحصل تعامل عوامل مختلف و متعدد است، از این رو هر یک از نظریه هایی که در این باره مطرح شده اند تنها بخشی از این پدیده را مورد بررسی قرار داده اند. بنابراین از جمله مهم ترین محدودیتهای پژوهش حاضر این است که پژوهشگران نتوانسته اند کلیه عوامل خطرساز دخیل در مصرف مواد را یک جا در پژوهش مورد بررسی قرار دهند، از طرفی با تغییرات و تحولات سریع اجتماعی که امروزه در همه جوامع در حال وقوع میباشد و ورود مواد مخدر صنعتی و …. عوامل خطرساز و محافظت کننده نیز ممکن است از نسلی به نسل دیگر متفاوت باشند، لذا پیشنهاد می شود که پژوهشگران در آینده تمرکز خود را متوجه این تغییرات کنند و به خوبی عوامل خطر و محافظت کننده جدید را شناسایی کنند و بر اساس نتایج تحقیقات خود اقدامات پیشگیرانه روزآمدی در جهت محافظت از نوجوانان و جوانان در برابر پدیده شوم اعتیاد تدوین و اجرا کنند. نبود امکان گرفتن آزمایش اعتیاد از آزمودنیها برای بررسی درستی موارد گزارش شده و گزارش نشده اعتیاد، نبود منابع اطلاعاتی چندگانه مانند پرسش از دوستان و پدر و مادر آزمودنیها برای بررسی اعتبار موارد خود گزارشی مصرف کردن یا نکردن مواد، زیاد بودن تعداد پرسشنامه ها و نبود امکان بررسی وضعیت خانوادگی آزمودنیها به صورت دقیق تر و گسترده تر از دیگر محدودیتهای پژوهش حاضر می باشد. همان طور که نتایج نشان داد هیجان خواهی، بینظمی محیطی و دسترسی پذیری از جمله مهم ترین عوامل خطرزای مصرف مواد می باشند. بر این اساس نتایج مطالعه حاضر به طور مشخص بر تدوین برنامه هایی نظیر فعالیت های جذاب فراغتی، ورزشی، علمی و فرهنگی در سطح دانشگاه جهت ارضاء میل هیجان خواهی دانشجویان و غلبه بر بی نظمی محیطی حاکم بر جو بسیاری از دانشگاه جهت ایجاد اوقات مفرح برای دانشجویان تأکید می کند. از محدودیت های دیگر این پژوهش این بود که صرفا روی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن صورت گرفته است. با توجه به تعدد دانشگاه های موجود در کشور (آزاد، پیام نور، علمی کاربردی، غیر انتفاعی و …) پیشنهاد میشود که پژوهشگران بعدی در انجام پژوهشهای خود به این مسأله نیز توجه داشته باشند. از مجموعه عوامل پیشگیری کننده عامل نگرش منفی نسبت به مواد در معادلات رگرسیون وارد شد. این به این معنی است که ایجاد نگرش منفی نسبت به مواد در نوجوانان و جوانان می تواند از عوامل مؤثر در پیشگیری از گرایش به تجربه مواد عمل نماید. به نظر می رسد بهترین اقدام در این خصوص اطلاع رسانی و آموزش در خصوص ویژگیهای مواد و تبعات مصرف آنها است، به این معنی که اگر ما به کودکان و نوجوانان و دانشجویان خود مواد مختلف را معرفی نموده و آنها را با عوارض منفی متعدد آنها آشنا نماییم گامی بسیار مهم در جهت پیشگیری از معضل وابستگی به مواد برداشته ایم. علیرغم برخی دیدگاههای مطرح شده در رسانه ها که سعی در کم اهمیت دانستن عامل در دسترس بودن مواد در گرایش جوانان به مصرف مواد دارند، نتایج پژوهش نشان داد که بین دسترسی پذیری مواد و تمایل به مصرف آن رابطه مثبت وجود دارد. بنابراین می توان این عامل را یکی از عوامل مهم در پیش بینی گرایش به مصرف مواد دانست. این یافته میتواند این مسأله را به مسؤولین امر گوشزد نماید که لازم است مبارزه گسترده ای در خصوص ورود و توزیع مواد مختلف تدارک دیده شود
همچنین یافته ها حاکی از این بود که بین هیجان خواهی و مصرف مواد رابطه مثبت وجود دارد. یافته های پژوهش حاکی از این بود که مصرف مواد، اغلب در قالب فعالیت های تفریحی و به همراه دوستان صورت می پذیرد. از سوی دیگر مشخص شد که فعالیتهای آموزشی و مذهبی در نقطه مقابل این عوامل به عنوان یکی از عوامل پیشگیری کننده محسوب می شوند. بنابراین به نظر می رسد عدم وجود یا کمبود فعالیت های مناسب تفریحی می تواند در گرایش به مصرف مواد به عنوان یک تفریح مؤثر باشد. پس مسؤولین باید به این نکته توجه داشته باشند که برنامه ریزی و تدارک فعالیت های متنوع و مناسب و مطلوب برای جوانان، به ویژه جوانان دانشجو می تواند از عوامل مؤثر در پیشگیری از گرایش به تجربه و مصرف مواد باشد. نتایج همچنین نشان داد که وجود تعارضات خانوادگی یکی از پیش بینی کننده های مهم تمایل به مصرف مواد می باشد. پیوند خانوادگی سنگ بنای روابط میان پدر و مادر و کودکان است و می تواند به وسیله آموزش مهارت های حمایتی به پدر و مادر، ارتباط پدر و مادر کودک و درگیری بیشتر پدر و مادر بهبود یابد. نظارت و سرپرستی پدر و مادر، که عامل اساسی در پیشگیری از سوء مصرف مواد می باشد، مهارتی است که با آموزش نقش گذاری، راهبردهایی برای کنترل فعالیت ها، ارج نهادن به رفتارهای مناسب و ثبات در مقررات حاکم بر خانواده تقویت می شود (۲۸).
تقدیر وتشکر
بدین وسیله از معاونت محترم پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن که حمایت های لازم مالی جهت انجام این پژوهش را فراهم آوردند تشکر و قدردانی به عمل می آید.
References
Robinson TE, Berridge KC. Addiction. Annual Review of Psychology 2003; 54: 25-53.
Goldstein RZ, Volkow ND. During addiction and its underlying neurobiological basics. American Journal of Psychiatry 2002; 159: 1642-52.
Pandina R. Risk and protective factor models in adolescent drug use: Putting them to work for prevention. Procceeding of the National Conference on Drug Abuse Prevention Research: Presentations, NIH Pub. No. 98 4293, 17-26; 1998.
Turbin MS, Jessor R, Costa FM, Dong Q, Zhang H, Wang C. Protective and risk factors in health-enhancing behavior among adolescents in China and the United States: Does social context matter? Health Psychology 2006; 25(4): 445-54.
Rupp P, Lisa L. Handbook of preventing interventions for Adolescents. New York: John Wiley: 2004.
Johnston LD, O’Malley DM, Bachman JG. National survey of results on drug use from the Monitoring the future study, 1975-1994. Rockville, MD: V.S. Department of Health & Human Services; 2000.
Slutske WS. Alcohol use disorders among U. S college students and their non college peers. Archive of General Psychiatry 2005; 62(3): 321-7.
Di Pietro MC. Factors associated with the use of solvents and cannabis by medical students. Addictive Behaviors 2007; 32(8): 1740-4.
Rezvanian E. Investigation social patterns of substance use among female students at Tehran University faculties. [Unpublished Medical Thesis). Tehran, Iran: Tehran University of Medical Sciences; 1998. [In Persian].
Zarrabi H. Najafi K, Kafi M, and Shirazi M. Substance Use among Students of Guilan University of Medical Sciences in Iran. Acta Medica Iranica 2009; 47: 473-8.
Kordmirza E, Azad H, Eskandari H. Normalization of Addiction Potential Scale for Spotting Individuals Exposed to Drug Abuse Among Students of Tehran Universities. Journal of Addiction Research 2002; 1(2). 47 80. [In Persian).
Zarani F. A comprehensive plan for substance abuse in Universities, The proposed set of programs to prevent drug use among university students across the country. 1 Tehran: Shahid Behshti Jahad Daneshgah Press; 2006.
Sawdi H. Individual risk factors for adoles cents substance use. Drug and Alcohol dependence 1999; 55(3): 20924.
Mohammadkhani SH. Structural model of substance use in adolescence at risk: The evaluation of life skills training effect on substance use mediator factors. [Unpublished Clinical Psychology Dissertation]. Tehran, Iran; University of Welfare and Rehabilitation Sciences: 2006. [In Persian].
Beyer JM, Toumbourou JW, Catalano RF, Arthur MW, Hawkins JD. A cross-national comparison of risk and protective factors for adolescents substance use: The United States and Australia. Journal of Adolescent Health 2004; 35 (1): 3-16.
Tucker JS, D’Amico EJ, Wenzel SL, Golinelli D, Elliott MN, Williamson S. A prospective study of risk and protective factors for substance use among impoverished women living in temporary shelter setting in Los Angles County. Drug and Alcohol Dependence 2005; 81(4): 558-69.
Forooeddin A, Sadrossadat SJ. A survey on relationship between self-concept of youngsters and their tendency toward addiction. Teb Va Tazkiyeh 2002; 46: 66-74. [In Persian).
Khushabi K, Moradi S, Habibi M. Risk and protective factors of drug abuse in high school students. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology 2012; 17(4): 313-23.
Akbari S, Sohrabi F. Poursharifi H, Taremian F, Peyravi H, & et al. The risky and preventing factors of substance use among University students. Journal of Applied Psycology Research 2010; 2: 43-60. [In Persian).
Scholte RHJ. Relative risks of adolescent and Yong adult alcohol use: The role of drinking fathers, mothers, siblings, and friend. Addictive Behavior 2007; 33: 1-14.
Kassel JD. Wardle M, Roberts JE. Adult attachment security and college student substance use. Addictive Behaviors 2007; 32: 1164-76.
Nokani M. Risk and protective factors in drug abuse. [MA Thesis). Tehran, Iran:Tehran medical sciences university, psychiatry institute; 2002. [In Persian).
Taremian F. Predictive Factors of socio-psychological drug use in adolescents based on the theory group of friends. Unpublished Clinical Psychology Dissertation, University of Welfare and Rehabilitation Sciences; 2006. [In Persian).
Hittner JB, Swickert R. Sensation seeking and alcohol use: A meta-analytic review. Addictive Behaviors 2009; 31 (8): 1383-1401
White TL, Lott DC, With D. Personality and the subjective effects of acute amphetamine in health volunteers. Neuropsychopharmacology 2005; 31 (5): 1064-74.
Ghasemi N, Rabiei M, Haghayegh SA, Palahang H. The level of sensation seeking, coping strategies, and the degree of vulnerability to stress among addicts treated with methadone and healthy people. Journal of Research on Addiction 2011; 5(18): 7-20. (In Persian).
Magid V, McLean MG, Colder CR. Differentiating between sensation seeking and impulsivity through their relation with alochol use and problems. Addictive Behaviors 2007; 32: 2046-61.
Bancroft J, Janssen E, Strong D, Carnes L, et al. Sexual Risk-Taking in Gay Men: The Relevance of Sexual Arousability, Mood, and Sensation Seeking, Archives of Sexual Behavior 2003; 32:6); 555 -72.
Knyazev GG. Behavioral activations as predictor of substance use: Mediating and moderating role of attitudes and social relationships. Drug and Alcohol Dependence 2004; 75(3): 309-21.
Ramezani V, Ahmadi-Tahour M, Kheradmand A. Substance use prevalence among students of Hamedan University. The 1st Congress for Addiction and Risky Behavior, Kharazmi University- Tehran, 1-8 May :2013: 316-9. [In Persian).
Karbakhsh M., Salehian Zandi N. Acute opiate overdose in Tehran: The forgotten role of opium. Addictive Behaviors 2007; 32(9): 1835-42.
Mohammadi M. Investigation Factors affecting resiliency in individuals at risk for substance abuse. [Unpublished Clinical Psychology Dissertatio]. Tehran, Iran: University of Welfare and Rehabilitation Sciences; 2005. [In Persian).
Cook S. Moocher O, Michaud K, Yersin B. Acute opiate overdose: characteristics of 190 consecutive cases. Addiction 2004; 93: 1505-59.
Warner-smith M, Darke S, Lyn keg M, Hall W. Heroin overdose: causes and consequences. Addiction 2001; 96(8): 1113-25.
Newcomb MD. Identifying High-Risk Youth: prevalence and patterns of Adolescent Drug Abuse. In: Rahdert, E, czechowiez, De, editors. Adolescent Drug Abuse: clinical assessment and therapeutic interventions.national institate on drug abuse. Monograph ;156; 1995
مقالات پیشین
بسیارعالی
نظر دهید