مقدمه
طبق نظريه پياژه وقتی که کودکان از مرحله حسی _ حرکتی به مرحله پیش عملیاتی میروند، واضح ترین تغییر، افزایش فوقالعاده در فعالیتهای بازنمایی ذهنی یا نمادی آنهاست؛ و اين نشان دهنده رشد شناختي در آنهاست.
پیاژه خاطرنشان کرد که زبان، انعطاف پذیرترین ابزار بازنمایی ذهنی ماست، زبان با جدا کردن فکر از عمل، به شناخت امکان میدهد که بسیار بیشتر از مرحله حسی _حرکتی کارآمد شود. وقتی که در قالب کلمه ها فکر می کنیم، بر محدودیت های ادراک لحظه ای خود چیره میشویم. ما می توانیم در یک زمان، به گذشته حال و آینده بپردازیم و تصویر ذهنی همبسته ای در مورد واقعیت بیافرینیم.
به رغم توانایی زبان، پیاژه باور نداشت زبان نقش مهمی در رشد شناختی دارد. به عقیده او زبان موجب پیدایی تفکر بازنمودی نمیشود. در عوض فعالیت حسی _حرکتی شالوده زبان را میریزد، درست به همان صورتی که زیربنای تقلید معوق و بازی وانمود کردن است.
بازي وانمود كردن
بازی وانمود کردن نمونه دیگری از بازنمایی ذهنی است كه در رشد شناختي بسيار حائز اهميت است. پیاژه باور داشت که کودکان از طریق وانمود کردن، طرحهای بازنمودی را که به تازگی فرا گرفتهاند تمرین و تقویت می کند. در این دوره سه تغییر مهم در بازیهای کودکان اتفاق میافتد، هر یک از این تغییرات، مهارتِ نمادیِ در حال رشد کودک پیشدبستانی را نشان می دهند.
- به مرور زمان بازی به طور فزایندهای از شرایط زندگی واقعی مرتبط با آن جدا میشود. در وانمود کردن اولیه کودکان نوپا فقط از اجرای واقعی استفاده می کنند. مثلاً: تلفن اسباب بازی برای صحبت کردن یا فنجان برای نوشیدن. در حدود 2 سالگی آنها از اسباب بازیهای کمتر واقعی، مثل: مکعب چوبی به جای گوشی تلفن بیشتر استفاده میکنند. گاهی در طول سال سوم کودکان می توانند اشیا و رویدادها را بدون حمایت دنیای واقعی تجسم کنند، مانند کودکی که برج کنترل را در گوشه اتاق تجسم کرد. چون نماد بازی از آن پس نباید شبیه شیء واقعی باشد، متوجه می شویم که بازی های ذهنی کودکان به تدریج انعطاف پذیرتر می شوند.
- نحوه (انگار که کودک) در بازی مشارکت میکند، با افزایش سن تغییر مییابد. در ابتدا وانمود کردن به سمت خود هدایت می شود، برای مثال: كودكي كه وانمود می کند، فقط خودش را تغذیه میکند. مدت کوتاهی بعد کودکان اعمال وانمودی را به سمت سایر اشیا هدایت میکنند، مثل زمانی که کودک به یک عروسک غذا میدهد و در اوایل سال سوم آنها از اشیا به عنوان عوامل فعال استفاده میکنند. کودک، شرکتکننده مجزایی میشود که اجازه میدهد عروسک خودش را تغذیه کند، یا دکمه را برای پرتاب کردن موشک فشار میدهد. وقتی کودکان در مییابند که عوامل و گیرندههای اعمال وانمودی میتوانند مستقل باشند به تدریج کمتر خود محور میشوند.
- وانمود کردن به تدریج ترکیبات طرحواره ای پیچیدهتری را شامل می شود. برای مثال، کودکی میتواند وانمود کند که از یک فنجان مینوشد، ولی هنوز ریختن و نوشیدن را ترکیب نمیکند. بعداً کودکان طرحواره ها را مخصوصاً در بازی اجتماعی نمایشی ترکیب میکنند و بازی وانمود کردن با دیگران که در 5/2سالگی در جریان است، در چند سال بعدی به سرعت افزایش می یابد. کودکان در پایان اوایل کودکی شناخت پیشرفته تری در مورد روابط نقش و طرح های داستانی دارند.
پیدایی بازی پیچیده اجتماعی _ نمایشی نشان میدهد که نه تنها کودکان دنیای خود را بازنمایی میکنند، بلکه میدانند که وانمود کردن نوعی فعالیت بازنمایی است. شناختی که بین ۴ تا ۸ سالگی بیشتر میشود. زمانی که کودکان پیش دبستانی نقشهایی را به خود اختصاص میدهند و درباره برنامههای وانمود کردن مذاکره میکنند، به آنها گوش کنید: “تو وانمود کن که فضانورد هستی”، “من طوری عمل می کنم که انگار برج کنترل را هدایت میکنم.” کودکان هنگام صحبت کردن درباره نقش های وانمودی خود، به بازنمایی های خودشان و دیگران فکر میکنند.
مزاياي وانمود كردن
پژوهش نشان میدهد که بازی وانمود کردن نه تنها مهارتهای شناختی و اجتماعی کودکان را منعکس می سازد، بلکه به این مهارت ها کمک می کنند. کودکان پیش دبستانی که وقت بیشتری را صرف بازی های اجتماعی، نمایشی میکنند، از نظر رشد عقلانی پیشرفته تر هستند. و معلمان آنها را از لحاظ اجتماعی شایسته تر ارزیابی میکنند و بررسیهای متعدد نشان میدهد، که وانمود کردن، انواع تواناییهای ذهنی از جمله حافظه، استدلال منطقی، زبان و سوادآموزی، تخیل، خلاقیت و توانایی منعکس کردن، تفکر و فهمیدن دیدگاه دیگران را تقویت میکند.
یکی از دلایل مهمی که روانشناسان تاکید بسیار زیادی را بر بازی در این دوران داشته اند این است که بیش از هر چیزی بازی به کودکان کمک میکند که توانمند تر شوند در این دوران بهترین آموزش برای کودکان بازی است.
منابع:
روان شناسي كودك، نويسنده: باربل اينهلدر، ژان پياژه، مترجم: زينب توفيق
روان شناسي اجتماعي، تاليف دكتر يوسف كريمي
روانشناسي رشد (از لقاح تا كودكي)، نويسنده:لورا اي. برك. مترجم: يحيي سيد محمدي